In het Eye Filmmuseum in Amsterdam loopt tot 4 juni 2023 een prachtige solotentoonstelling van filmmaakster Saodat Ismailova. Met haar werk dat zich beweegt tussen film en audiovisuele installatie was ze in 2022 zowel aanwezig op Documenta als op de Biënnale van Venetië, en ontving ze de Eye Art & Film Prize. Dat resulteerde in deze eerste grote retrospectieve.

Saodat Ismailova is afkomstig uit Oezbekistan en de geest en culturele rijkdom van Centraal-Azië, de rol van taal en rituelen, de steeds veranderende betekenis van tussen generaties overgeleverde kennis loopt als een rode draad door haar werk. Ze neemt dan ook regelmatig haar toevlucht tot archieven, mondelinge verhalen, familie- of lokale geschiedenissen, of combineert haar eigen beeldtaal met found footage uit de Oezbeekse of Russische filmgeschiedenis. Ook presenteert ze haar audiovisuele werk vaak in dialoog met culturele objecten zoals traditionele tapijten of geborduurde doeken, zo toont ze in Eye onder meer een intrigerende opstelling van haar persoonlijke verzameling sluiers.

Maar de tradities van Centraal-Azië zijn niet weinig complex. Van oudsher is het een kruispunt van culturen waar islamitische, joodse, sjamanistische en Russische invloeden zich met elkaar vermengden. De regio was ook een strijdtoneel van talloze gewelddadige overnames en periodes van politieke onrust. In het bijzonder in zijn recente geschiedenis kende dit uitgestrekte gebied een opeenvolging van regimes en ideologieën die de lokale talen, tradities en gebruiken doelbewust trachten uit te wissen. In de afgelopen eeuw, wisselde Oezbekistan onder invloed van politieke redenen niet minder dan vier keer van alfabet: Latijns, Cyrillisch, Arabisch, en terug Latijns.

Ismailova’s films worden gekenmerkt door een serene, contemplatieve esthetiek, grotendeels opgebouwd uit lange, bijna stilstaande shots. Deze uitgepuurde composities brengen letterlijk het verglijden van de tijd in beeld, wat een extra puur filmische dimensie toevoegt aan de verhalen die ze put uit sprookjes, folklore en mythes. 

DE HELENDE KRACHT VAN RITUELEN

Met een vader als cineast was Ismailova al van jongs af aan vertrouwd met de praktijk van het filmmaken. In haar opleiding aan de filmschool was de Russische traditie sterk aanwezig en filmiconen als Sergei Parajanov en Andrei Tarkovsky beschouwt Ismailova als haar favoriete regisseurs. De invloed van hun cerebrale beeldtaal, hun narratieve experimenten en het idee van film als een vorm van beeldhouwen met licht en tijd zijn voelbaar in haar werk aanwezig.

Maar de persoon die haar naar eigen zeggen het meest beïnvloed heeft, is haar grootmoeder. Opgegroeid als een nazaat van een geestelijke familie uit Kazachstan was zij een intelligente en belezen vrouw die Ismailova haar liefde voor taal en verhalen bijbracht. Doorheen de werken zijn er verschillende rechtstreekse verwijzingen naar het verhaal van haar grootouders, wiens vrijheid van denken brutaal werd afgenomen en die gedwongen werden hun taal en zelfs schrift op te geven in naam van ideologie. 

In een interview vertelt Ismailova hier zelf over dat haar grootmoeder haar inspireerde door verhalen met een sterke vrouwelijke inslag , “stories that were transmitted from a female world.” Vrouwen zijn de belangrijkste protagonisten in bijna al haar films. Wie de expo in Amsterdam binnenloopt, wordt eerst geconfronteerd met het beeld van een vrouw die doodstil op een bed ligt, ziek, stervende, of aan het mediteren. Het blijkt dat laatste te zijn: we zijn getuige van een jonge vrouw die de chilla beoefent, een oud islamitisch gebruik, waarin een zichzelf opgelegde isolatie van veertig dagen de geest zuivert. Dit wordt gezien als een belangrijk moment in een vrouwelijk leven en is gelinkt aan ideeën rond vruchtbaarheid. Ook in het werk dat ze toonde in Venetië, Chillahona (2022), focuste ze op deze diepe spirituele praktijk.

In beide expo’s combineert Ismailova dit videowerk met een intrigerende presentatie van een Falak, een traditioneel borduurwerk vol kosmologische symboliek die bescherming, heling en vruchtbaarheid illustreert. Het doek wordt opgesteld als een levend, gedragen en halfzwevend iets, waarin onderin een lichtbron werd aangebracht, wat een magisch, pre-cinematografisch effect teweegbrengt.

In een volgend project, Chillpiq (2016), trok Ismailova met een diverse groep jonge vrouwen uit een Oezbeekse grootstad de steppe in, ze deed een oproep en vulde twee bussen voor een excursie naar een magische berg in de steppe die al eeuwenlang een rituele betekenis heeft. Zonder met de groep te bespreken wat zij van plan is, wat ze daar gaan doen, of hen te informeren over de oorsprong en geschiedenis van deze plek, ontstaat er na aankomst een spontaan ritueel dat woorden of beschrijvingen geheel overbodig maakt.

BAIKONUR: DROMEN VAN VLIEGEN

Niet alleen de oude verhalen maar ook het landschap en de natuur dreigen steeds meer verloren te gaan. Centraal-Azië wisselt haar uitgestrekte steppe af met hypermoderne steden, industriële sites en grootschalige infrastructuur voor ontginning en transport. In de uiterste regionen van de Euraziatische steppe in het huidige Kazachstan, huisvest het ook een van de meest futuristische plaatsen van de hele wereld: de Russische ruimtevaart-site Baikonur, vormgegeven in een hyperstrakke cerebrale architectuur die de Russische suprematie in de space race moest bevestigen. De video Two Horizons uit 2017 is een fascinerende dual-screen opstelling van twee beelden die boven elkaar zijn geplaatst: de diepblauwe overweldigende nacht van Baikonur en daaronder een associatieve video vol warme gelige tinten met vertellingen over een jongen die droomt van vliegen, of over Qorqut, de sjamaan die als eerste de dood wist te verslaan door te leviteren.

In haar werken duiken regelmatig ook ecologische thema’s op. Haunted (2017) is een eerbetoon aan de Toerantijger, die hoewel hij is uitgestorven tijdens de Russische kolonisatie vandaag nog steeds een belangrijk en machtig dier is in mythen, verhalen en dromen. Aral. Fishing in an Invisible Sea (2004), legt de sociale gevolgen bloot van de droogte rond het Aralmeer, een van de grootste milieurampen in het gebied. Ze brengt het verhaal vanuit het perspectief van drie vissers uit drie verschillende generaties, vermengd met legendes die eer betuigen aan de diepe connectie van de lokale bevolking met het land, het meer en zijn rivieren. Net als de Toerantijger uit Haunted wordt het verdwenen water een spook van het verleden dat blijft opduiken in het heden, enerzijds als een symbool van de ecologische crisis of van een welbepaalde geschiedenis, maar anderzijds ook als talisman, of als een boodschapper die in de dromen van de mensen aanwezig is en bescherming en kracht biedt.

Ismaelova’s werk is dan ook verre van nostalgisch. Het graven in het verleden wordt een manier om kracht, vertrouwen en hoop te vinden in het heden. Zo zijn Aral noch Haunted een directe ecologische of politieke aanklacht maar wel een hommage aan de menselijke veerkracht. “Aral doesn’t speak about politics or ecology, it speaks only about the human survival strength,” schreven de filmmakers in een persbericht gelinkt aan de film.

18 000 WORLDS

“Those who tried to erase and take away didn’t know that we were looking through 18.000 eyes.
Those who wanted to silence us didn’t know we were whispering through 18.000 lips. 
Those who want to replace it, let them know that we will reflect this in 18.000 moons. 
Those who are going to lose should know that we will point to it in 18.000 stars. 
Those who regret it, let them know that we will bring it 18.000 steps closer. 
There will always be 18.000 hands to keep it.”

De film 18000 Worlds (2023) staat centraal in de expositie. Het is een persoonlijke collage van al het materiaal dat de filmmaakster de afgelopen jaren verzameld heeft, herwerkt, herdacht, en tot een nieuwe associatieve poëtische film samengebracht waarin flarden van haar oeuvre voorbij komen, de tijger, de grootmoeder, de chillah en de zon. De titel van het werk, meteen ook de titel van de expositie, verwijst naar mystieke teksten uit de oosterse en joodse traditie. Het refereert aan het idee dat wij in een van achttienduizend werelden leven, maar ook dat er zich in elk van ons achttienduizend werelden verschuilen, én dat elke gebeurtenis, op achttienduizend verschillende manieren kan verschijnen. In religieuze betekenis ligt hierin de essentie van de manifestatie van het goddelijke, in zijn oneindigheid en diversiteit, en allicht voor Ismailova ook, de essentie van het filmische beeld.