Het was in een slecht onderhouden zaal in één van Lissabons onafhankelijke cinema’s dat Isadora Neves Marques’ liefde voor film ontstond. Zij zag er als tiener  een middernachtvertoning van Stalker – “een behoorlijk natte Tarkovsky film” – waarbij het geheel toepasselijk in de zaal binnenregende. Als cinefielen de zieke mensen zijn die Truffaut hen noemt, dan moet het wel op zo’n plek zijn, die kunst nonchalant blootstelt aan toeval en verval, dat die affiniteit floreert. (Want gedijen de meeste bacteriën net niet het best in vochtige omgevingen?) De filmhuizen van toen zijn ondertussen allang vergaan, want ook “Lissabon is niet langer de stad die ze ooit was,” betreurt de regisseur.

Maar de magie die daar bijna terloops ontstond, gaf Neves Marques dat eerste, elementaire, bijna metafysische gevoel waar een heel oeuvre uit zou ontstaan. “Vanuit dat clichématige idee om een donkere kamer in te gaan en je lichaam te verlaten waardoor je alles voor een paar uur vergeet.” Wanneer het Neves Marques’ films zijn die doen vergeten, dan zijn dit elegante sci-fi verhalen over biopolitiek, ecologie, queer identiteiten en over de eroderende grenzen van de natuur in tijden van doorgedreven technologische innovatie.

Elke film van Neves Marques introduceert een disruptief element die de wereld zoals we ze kennen spitsvondig in vraag stelt. Op Cronenberg-achtige wijze komt die verstoring er in Exterminator Seed (2017) door een dreigende olieramp in de aanwezigheid van een androïde (“an android is a human-passing robot / robots in drag”1); in The Bite (2019) door een epidemie van genetisch gemodificeerde ‘moordmuggen’; in Becoming Male in the Middle Ages (2022) door het experimenteren met de cis mannelijke zwangerschap en in My Senses Are All I Have to Offer (2024) door de mogelijkheid tot telepathische communicatie. Die voortdurende hang naar sciencefiction in Neves Marques’ films is het resultaat van hoe haar brein werkt: “Het is niet iets dat ik de films opdring. Het komt heel natuurlijk omdat ik nogal los van de grenzen van de realiteit denk.” Sciencefiction is voor de filmmaker allesbehalve een tool, zo benadrukt ze: “Ik gebruik geen sciencefiction, ik doe aan sciencefiction.”

Even kenmerkend voor Neves Marques’ oeuvre is de subtiliteit en elegantie waarmee ze die disruptieve elementen verweeft met een verder ogenschijnlijk vertrouwde wereld: “Als je sciencefiction te serieus neemt, raak je gevangen in de verbeelding.” Neves Marques speelt à volonté met het verwachtingspatroon van de toeschouwers. Zo kiest ze vaak voor een kleurenpalet dat weg blijft van wat kil en brainy is. “Het gaat om frictie creëren want we komen allemaal een bioscoop binnen met vooroordelen over wat sciencefiction inhoudt.” Even essentieel voor dat spanningsspel is haar standvastige keuze voor de sensuele cinematografie van Marta Simões en de dromerige muziek van Fá Maria / Haut, een samenwerking die Neves Marques als telepathisch omschrijft.

Vrijwel alle personages die ze opvoert zijn ofwel fervente lezers of op z’n minst voorzien van een rijkelijk aantal boeken. Of zoals Lana del Rey het zingt: “Talk to me in poems and songs.” Het reikt van Het Tibetaanse boek van Leven en Sterven van Sogyal Rinpoche, over het Manifest van het Surrealisme van André Breton en Woman on the Edge of Time van Marge Piercy tot Junkie van William S. Burroughs. “Het is bijna belachelijk hoe belangrijk dit voor mij is,” bekent de regisseur met een glimlach. Zo zijn de boekenrekken in Becoming Male in the Middle Ages het enige wat Neves Marques haar art director niet liet organiseren zodat ze het zelf kon doen. “Mijn crew lachte hier natuurlijk mee want eenmaal op beeld kan je bijna niets van de titels lezen.”

Een schijnbaar simpel detail zoals de minutieus geordende boeken in Neves Marques’ films is tekenend voor hoe ze haar verhalen concipieert: als volledig uitgewerkte werelden. Dat idee van worldbuilding – het gedetailleerd scheppen van een droomwereld die als achtergrond voor het verhaal dient — is sterk gelinkt aan speculatieve fictie (een parapluterm die onder andere sciencefiction en fantasy omhelst). Neves Marques is een obsessieve fan van het genre: “De film is slechts een momentopname in het leven van mijn personages. Ze hebben levens buiten het kader en de tijd van de film.” Zo tekenen er zich doorheen Neves Marques’ oeuvre ook genealogische lijnen af: Carl en Vicente, het koppel dat met een cis mannelijke zwangerschap experimenteert in Becoming Male, komt terug in My Senses in de aanwezigheid van een volwassen dochter. “Ik hou wel van een dergelijk Marvel universum,” grapt de filmmaker.

Neves Marques’ films draaien om de (on)mogelijkheid van het vinden, creëren en uitbouwen van een thuis. Niet onlogisch voor een filmmaker die haar geboorteland verliet als deel van een generatie jongeren die voor het eerst gemakkelijk konden verhuizen om elders een leven op te starten. “Ik zocht en vond een thuis op andere plekken en moest ook die plekken weer verlaten. Net zoals ik worstelen ook veel vrienden van mij met dat gevoel van ‘waar ben ik?’. Dat is een heel interessant gevoel om te onderzoeken.”

Zo belichaamt het personage Capivara die ervaring van ontworteling in Exterminator Seed. Door een aanstaande olieramp kan hij tot zijn wanhoop niet meer op het booreiland verblijven: “Home was out there at sea. The walls were like our skin. There wasn’t any separation between us and the sea.” In The Bite zijn de wanden van het huis van de personages op een andere manier al even poreus: ze zijn gemaakt uit netten, een huisgrote klamboe, waarbij je onmogelijk kan aanduiden waar buiten eindigt en binnen begint. Buiten loert de dreigende Amazone waar besmette muggen zich schuil houden voor hun dodelijke aanval, terwijl binnen de drie personages in een polyamoreuze relatie nooit écht een thuis bij elkaar vinden.

Sinds Becoming Male in The Middle Ages, haar derde kortfilm, voltrekt zich een dubbele verschuiving in het werk van Neves Marques. Zo keert ze, na haar eerste films in Brazilië als een “eerder niet traditionele intrede in het filmlandschap”, terug naar Portugal. Daar ruilt ze (de dreigende invloed van) buiten voor films die zich voornamelijk binnenshuis afspelen: “Het huis is een heel natuurlijke plek om de intimiteit van relaties en de resulterende spanningen te onderzoeken.”

De vraag ‘waar ben ik?’ impliceert niet enkel de plek waar men zich bevindt maar ook een zoektocht naar zichzelf op die plek. Zowel in Becoming Male in the Middle Ages als My Senses Are All I Have to Offer voltrekken de vragen rond huiselijkheid zich binnen de grenzen van het eigen lichaam, die worden opgezocht, afgetast en in vraag gesteld. In Becoming Male onderzoeken twee personages hoe ze, tegen de verwachtingen in, zwanger kunnen raken. In zijn proces van mannelijke zwangerschap houdt Vicente stevig de hand vast van de druk experimenterende wetenschap (“Vicente was collecting scars”) terwijl Mirene weerbarstig om moet gaan met de emotionele rollercoaster van haar vruchtbaarheidsbehandelingen.

In My Senses kunnen de personages na het innemen van een pil met elkaar communiceren via telepathie. Maar hoe accommodeer je de ander in je hoofd zonder in je eigen vlees te snijden? Terwijl de personages worstelen met deze bovennatuurlijke kwesties, komen er ook meer aardse, herkenbare problemen op hen af. Zo legt Lana’s poging tot aansluiting bij haar verfijnde schoonfamilie pijnlijke klassenverschillen bloot.

Is Neves Marques’ werk door de jaren heen minder politiek geworden omdat het zich minder expliciet uitlaat met kolossale onderwerpen zoals een pandemie, de ecologische crisis of genetisch gemodificeerd voedsel? Niets is minder waar. “Mijn films zijn steeds politiek bewust, maar moeten dat zijn op een belichaamde manier: het publiek moet zich ertoe tot verhouden door de empathie die ze voelen voor de personages en de wereld die ik aanreik.” Waar de focus van Neves Marques’ eerste films lag op de corruptie van de natuur in zijn meest letterlijke vorm, verschoof die de laatste jaren naar het lichaam. De politiek-ecologische insteek is sinds Becoming Male eerder tussen de lijnen door te lezen. Zo moet de reden tot de onvruchtbaarheid van de personages uit Becoming Male gezocht worden in de vervuiling die al in Exterminator Seed aangeklaagd werd want “[…] our bodies never belong entirely to us”.

Toch is ook de laatstgenoemde film voor de regisseur “een verhaal over deze twee personages, die elkaar al dan niet vinden in de kwetsbaarheid, marginaliteit en precariteit.” De emotionele kern van Neves Marques’ eigenzinnige oeuvre is onlosmakelijk verbonden met de verkenning van intimiteit. “Onze intimiteit is volledig maatschappelijk ingebed want we projecteren en vervullen nog steeds rollen die eruit voortkomen. De schoonheid van werken rond intimiteit en seksualiteit is dat het gaat om een sublimatie van veel sociaal geweld.”

In Becoming Male benadrukt Mirene’s voice-over dit wanneer blijkt dat de oorzaak van de onvruchtbaarheid niet bij haar, maar wel bij haar partner André ligt: “I didn’t want to make our infertility a private matter. I wanted it to be public. But the fact that the infertility was his made the case even more political. For me it revealed something about fragility.” Neves Marques verkent intimiteit altijd in het licht van fragiliteit wat de regisseur begrijpt als “het in contact staan met jezelf en je emoties, zoals ook de angst die je daarbij kan voelen.”

Wars van normativiteit iets nieuws proberen, zoals telepathisch communiceren, vriendschap sluiten met een androïde of een stukje kweekvlees eten, vergt zowel fragiliteit als moed. Door haar personages aan grenzen bloot te stellen creëert Neves Marques ruimte voor verreikende mogelijkheden om uit te monden bij een nieuwe realiteit. Hetzelfde kan ook worden gezegd over haar kunstpraktijk. Al is er tussen alle verkenning wel een houvast: “Ik betrap mezelf erop dat ik steeds met dezelfde schaakset speel, maar de regels verander om te zien wat er gebeurt.” Of zoals Mirene het in Becoming Male zo treffend zegt, wanneer de krachten bundelen de enige optie lijkt voor beide koppels om toch een kind te krijgen: “We can create our own artificiality.”

• 1Uit: YWY, Searching for a Character Between Future Worlds: Gender, Ecology, Science Fiction. Edited by Isadora Neves Marques (Pedro Neves Marques). Sternberg Press and CA2M, 2022