Het werk van Mieriën Coppens en Elie Maissin is naar eigen zeggen nooit afgerond, altijd open. Evengoed biedt hun kortfilmprogramma ‘Malgré tout’ op de biënnale Con10ur een overzicht van de films die ze de afgelopen jaren maakten als medeplichtige archivarissen van het collectief La Voix Des Sans Papiers.

Vanuit een buitenbeeldse buitenwereld krijgt Doulo Kandé een papiertje toegestopt. In de kamer, mogelijk van een kraakpand, drijven geluiden van werkzaamheden, misschien afbraakwerken naar binnen. Zonder ostentatief getoonde emotie glijden zijn ogen over de geschreven boodschap, die je als kijker niet te lezen krijgt. Hij houdt er een vlammende aansteker onder. De gloed en het witte papier steken scherp af tegen zijn schaduwrijk gefilmde zwarte handen. Nog voor het vuur de boodschap kan opvreten, springt het beeld op zwart en kondigt drummuziek de credits aan. Zoals elk open einde in de films van Mieriën Coppens en Elie Maissin is dit eveneens een begin, een geste die anticipeert op wat de toekomst mogelijk brengt. In de film en ook daarbuiten: bij de kijker en bij het collectief dat hun werk voedt.

Deze scène komt uit Caught in the Rain, hun eerste kleurenfilm en de afsluiter van ‘Malgré tout’, het kortfilmprogramma – zelf noemen ze het een “constellatie” – dat ze samenstelden voor de biënnale Con10ur. De afgelopen jaren brachten de regisseurs een grote verzameling beelden samen waaruit ze films puren in wisselwerking met de sans-papiers. Coppens was nog filmstudent toen hij bij manifestaties in Brussel leden van het collectief ontmoette en werd uitgenodigd om het huis te bezoeken waarin ze toen samenwoonden. Bij dat ene bezoek kon het niet blijven. Coppens nam vaak deel aan de activiteiten die in het huis plaatsvonden. Steeds had hij een camera bij zich, maar die bleef twee jaar lang in zijn tas tot iemand van La Voix Des Sans Papiers hem vroeg wanneer hij dacht te beginnen filmen. Pas na die uitnodiging ging de camera aan. Het tekent een proces waarin een eindproduct of filmen op zich geen doel is.

Ook Carry On (2017), Coppens’ afstudeerfilm aan LUCA, maakt deel uit van ‘Malgré tout’. Tijdens de eveneens twee jaar durende montage, startte zijn dialoog met Maissin, die toen studeerde aan het RITCS. Maissin hermonteerde zijn afstudeerwerk daar tot Standing Guard (2019), dat ook behoort tot de constellatie tijdens Con10ur. Ondertussen bleven de filmmakers La Voix Des Sans Papiers bezoeken. Vriendschappen en vertrouwen groeiden en het collectief kreeg een collectie beelden. Coppens en Maissin ondertekenen de films met hun naam en nemen als kunstenaars de verantwoordelijkheid ervoor op zich, maar tegelijk staat het materiaal op elk moment ter beschikking van het collectief. De films zijn dus van La Voix Des Sans Papiers.

Daarin schuilt niet alleen een praktische regeling waarbij het werk getoond kan worden op debatten en andere evenementen van het collectief. Uit de films zelf spreekt ook een gedeeld eigenaarschap. Zo zitten ze tjokvol verwijzingen die enkel de groep van sans-papiers kan vatten. Het systeem van doorgegeven briefjes. Het stemgeluid van een man, ondertussen overleden, die alle leden van La Voix Des Sans Papiers meteen herkennen bij vertoningen. Afwezigen van wie iedereen weet waarom ze afwezig zijn…

Veel meer dan het buitensluiten van de kijker dat daaruit mogelijk zou volgen, bieden hun films echter een genereuze, insluitende glimp van een samenzwering tussen maker en personage, tussen gefilmde en filmer. Coppens en Maissin filmden een hele dag aan de laatste scène van Caught in the Rain. De woorden die ze op het papiertje schreven varieerden. Soms vormden ze het soort grappen dat alleen kan bestaan tussen goede vrienden Hoewel een precieze boodschap nooit wordt uitgespeld – niet in de film, niet in de gesprekken errond – is hun zogenaamde geheimtaal ook voor derden te begrijpen.

Het aangevuurde papiertje is daarbij geen grootse metafoor, maar een even speels als accuraat alternatief voor de non-antwoorden van jarenlange steekvlampolitiek. De voortdurende verhouding tussen binnen en buiten – een rode draad door het werk van Coppens en Maissin – wordt in de scène concreet. De films in ‘Malgré Tout’ zijn  “elkaars hors-champ”: het is een constellatie van elkaar aanwakkerende aanvullingen. 

Elk beeld, elke film en het hele maakproces vormen een radicale afwijzing van wat zovele nieuwsitems, reportages en documentaires naar voren duwen als een politiek beeld: een snapshot van ellende, ontstolen tijdens een haastig bezoek en geproduceerd op maat van valse empathie, met als enige mogelijke reactie bij de kijker de apolitieke wanhoopskreet ocharme, het oh dearism waar de Britse documentairemaker Adam Curtis jaren geleden al op wees. De tijd die Coppens en Maissin ‘investeren in’ of ‘besteden aan’ La Voix Des Sans Papiers past – in weerwil van de hier gebezigde financiële terminologie – niet bij de productionele logica die politiek, filmindustrie en zovele media ketent. Achter de momentopname die elk van hun films is, schuilen zeeën van tijd. Coppens en Maissin eigenen zich de gekapitaliseerde tijd opnieuw toe en delen die met sans-papiers.

Tegelijk gaan ze verder dan tijd ‘spenderen’ aan zogenaamde buitenstaanders. Hun werk logenstraft ook de hardnekkig heersende opvatting dat geëngageerde kunst geen onderzoek in de vorm vraagt. Kijker noch participant wordt hier onderschat. Terwijl je als toeschouwer geen toegang krijgt, of alleszins geen vrijgeleide om je eigen doorgaans veilige positie bevestigd te zien, zijn de zogenaamd papierlozen onomstotelijk aanwezig in vormen die hun realiteit uitmaken. Als overzicht van jaren filmen – van zwart-witte abstractie naar kleur, van observerende close-ups naar duidelijk geënsceneerde lichamen in de (besloten) ruimte – is ‘Malgré tout’ een impressie van een voortdurend levend beeldarchief, een retrospectieve die vooral vooruitkijkt. De vlam, het briefje en de handen zijn manifestaties van een doorlopende tijd, met open eindes die telkens aanzetten tot een nieuw begin. Zoals Doulo Kandé buiten het beeldkader naar het papiertje reikt, zo tasten de films van Coppens en Maissin naar een buitenbeeldse werkelijkheid om die voor even in de aandacht te brengen. Op eigen voorwaarden. Die aandacht is tegelijk zacht en scherpzinnig. En houdt aan. Het papiertje gaat niet in vlammen op. Hoewel onleesbaar blijft de boodschap bestaan.

Interview, 22 september 2023, Brussel